Architektura

Dom przysłupowy

fot. Ireneusz Brzeziński

Domy przysłupowe na Łużycach zarówno Dolnych jak i Górnych stanowiły trzon budownictwa wiejskiego. Warsztaty tkackie były tutaj bardzo powszechne. Na Łużycach Dolnych szybciej nastąpiło uprzemysłowienie i ten typ budownictwa bardzo szybko zanikał wraz z modernizacją. Domy drewniane, przysłupowe ustąpiły budynkom  bardziej trwałym murowanym, W okresie międzywojennym na terenie Łużyc Dolnych dominowały już bardzo nowoczesne jak na tamte czasy fabryki tekstylne. Nietrwałe domy przysłupowe  z okolic Żar zebrane zostały w latach 70 w skansenach: w Ochli k/Zielonej Góry oraz  w Buczynach koło Trzebiela. Nieliczne jeszcze są w złym stanie na odległych od miast wsiach.

Na Łużycah Górnych szczególnie w okolicy Zittau krajobraz domów przysłupowych jest najczęściej spotykany.

Dom przysłupowy (dom łużycki, niem. Umgebindehaus, czes. podstávkový dům) – typ budownictwa ludowego występujący na pograniczu Czech, Niemiec i Polski.

Konstrukcja

fot. Ireneusz Brzeziński

Dom przysłupowy jest budynkiem podzielonym na część mieszkalną i gospodarczą najczęściej o dwóch kondygnacjach i dachu dwuspadowym. Zazwyczaj część mieszkalna jest drewniana o konstrukcji zrębowej, zaś część gospodarcza i stajnia oraz sień są murowane. W sieni znajdują się też główny ciąg kominowy i schody prowadzące na piętro. Piętro budowane jest w konstrukcji ryglowej z wypełnieniem szachulcowym z gliny. Konstrukcja nośna w drewnianej części parteru jest zdublowana, co stanowi najbardziej charakterystyczny element wyróżniający ten rodzaj architektury. Część mieszkalna posiada zrębowe ściany, obciążone stropem belkowym, natomiast nie niosą one ciężaru kondygnacji górnych, które spoczywają na zewnętrznych, drewnianych „przysłupach”.

Pojawienie się w konstrukcji przysłupów może wynikać z rozwijającego się w tym regionie tkactwa i faktu, że działalność tę prowadzono na małą skalę w domach rzemieślników. Zlokalizowany w głównej izbie warsztat tkacki wywoływał duże drgania, które budynkowi o zwykłej konstrukcji mogłyby zagrażać.

Historia

fot. Ireneusz Brzeziński

Domy tego typu zaczęły powstawać po raz pierwszy w średniowieczu na terenie Górnych Łużyc jako mieszkania rzemieślników, następnie ten rodzaj budownictwa rozprzestrzenił się na północne Czechy i zachodnią część Dolnego Śląska. W Polsce są dwa skupiska występowania konstrukcji przysłupowej: na Dolnym Śląsku oraz Rzeszowskiem, gdzie zapewne przeniesiona została przez osadników niemieckich i śląskich. Większość zachowanych obiektów pochodzi z XIX wieku, kiedy architektura przysłupowa przeżywała okres rozkwitu; do dziś istnieje prawdopodobnie ok. 17 000 budynków tego typu.

Domy przysłupowe były budowane zarówno przez biedotę, jak i warstwy zamożniejsze, o czym świadczą zachowane domy o bardzo bogatej ornamentyce i zdobieniach ciesielskich i snycerskich.

Występowanie

fot. Ireneusz Brzeziński

Najwięcej domów przysłupowych zachowało się we wschodniej części Saksonii, gdzie zinwentaryzowano ich do tej pory ok. 6200. W Czechach znajduje się ok. 3600 takich obiektów; w Polsce opisano do tej pory ok. 400 tych domów, jednak nie jest to ich pełna lista. Największe w Polsce zbiorowisko budynków przysłupowych położone jest w Bogatyni, gdzie znajduje się ich ok. 200, z czego 85 jest wpisane do rejestru zabytków. Domy budowane o tym sposobie konstrukcji charakterystyczne są również dla tradycyjnej i monumentalnej architektury Rzeszowiaków.

W Polsce, w regionie podkarpackim zachowała się tradycja budowy domów przysłupowych i podcieniowych. Domy przysłupowe najdalej na wschód sięgnęły dorzecza Wiaru.