Żary

Żary – stolica polskich Łużyc

Żary to miasto o wielowiekowej historii. Pierwsza wzmianka o Żarach pojawiła się w kronice Thietmara w 1007 roku. Żary jako największe miasto Łużyc na wschód od granicznej Nysy Łużyckiej w pełni zasługuje na miano stolicy polskich Łużyc.

Miastu nadane zostały w 1260 roku prawa miejskie na prawie magdeburskim. Właścicielem Żar był wówczas Albrecht Dewin, który to połączył gród z podgrodziem, otoczył drewnianą konstrukcją obronną i stworzył tym samym nowoczesne miasto. Żary były główną siedzibą rodu Dewinów, Packów, Bibersteinów i Promnitzów. Ich herby można znaleźć także w wielu miastach pogranicza polsko- niemieckiego. Jak każdy ośrodek miejski Żary przeżywały swoje wzloty i upadki. Obecnie jest to średniej wielkości polskie miasto o populacji ok. 38 tys. osób, znaczący ośrodek przemysłowy i kulturalny województwa lubuskiego.

Miasto może pochwalić się licznymi zabytkami kultury sakralnej i świeckiej charakterystycznej dla tej części Łużyc. Powstałe na przestrzeni wieków, zachowane do naszych czasów i sukcesywnie odrestaurowywane podnoszą estetykę i atrakcyjność miasta.

Zabytki

Zabytki architektury

Pomimo poważnych zniszczeń wojennych, w Żarach zachowało się wiele ciekawych zabytków architektury.

W północno – zachodniej części miasta znajduje się zamek Dewinów – Bibersteinów – potężna budowla z XIIIw. przebudowana później w stylu renenansowym. Sąsiaduje z nim barokowy pałac Promnitzów, który zaprojektował włoski archtekt Giovanni Simonetti.

Obie rezydencje, zakupione przez prywatnego inwestora czekają na restaurację. Otaczają je pozostałości dawnego parku geometrycznego, z pałacem ogrodowym i Błękitną Bramą z 1708r.

Nad starym miastem…

Nad starym miastem góruje gotycki kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Świątynia, której zasadniczy kształt nadano w XV w., pamięta czasy narodzin miasta – fragmenty murów w północnym skrzydle pochodzą z XII w. Przy ścianie wschodniej dobudowano w latach 1670 -72 barokową kaplicę Promnitzów.

Nieopodal kościoła odnajdziemy gotycką plebanię i gotycko – renesansowy budynek nadintendentury. Dzisiaj mieści się tutaj archiwum miejskie.

Ratusz

Ozdobą rynku jest odrestaurowany niedawno ratusz z przełomu XIV i XV w. z pięknym renesansowym portalem. Warto również przyjrzeć się bliżej kamieniczkom otaczającym rynek i tym, które stoją przy ul. Bolesława Chrobrego – głównej arterii handlowej miasta. Najstarsze budynki pochodzą z XVII stulecia.

Trzej strażnicy

Pozostałością średniowiecznych obwarowań miejskich są fragmenty murów, dwie wieże obronne (wyższa, z ciosami z rudy darniowej, stała się niemalże „znakiem rozpoznawczym” Żar) i kamienna dzwonnica z przełomu XIV i XV w.

Wartym odwiedzenia jest Salon Wystaw znajdujący się na żarskim deptaku opodal Ratusza.

Zielony Las

Ulubionym miejscem weekendowych spacerów mieszkańców Żar jest „Zielony Las”, który przylega do południowych granic miasta. Zielony Las leży na tzw. Wzniesieniach Żarskich, które są pozostałością po ostatnich zlodowaceniach. Teren tutaj jest bardzo zróżnicowany, różnice wysokościowe pomiędzy wzniesieniami dochodzi do 50 m. Teren poprzecinany jest głębokimi jarami, malowniczo porośniętymi buczyną. Najwyższy punkt Zielonego Lasu to Góra Żarska – wzniesienie o wysokości 227 m n.p.m. – najwyższe w Województwie Lubuskim. Obszar chroniony jest prawem NATURA 2000. Jest tutaj też ścieżka dydaktyczna. W terenie wyznaczone są szlaki turystyczne oraz ścieżki do Nordic Walking. Jest to też świetne miejsce do wycieczek rowerowych. W pogodne dni z wież w Zielonym Lesie można zobaczyć panoramę Karkonoszy.

Muzeum Pogranicza Śląsko- Łużyckiego

Koniecznie należy odwiedzić żarskie muzeum. Placówka jest jeszcze w organizacji, ale już teraz można zobaczyć tutaj wiele historycznych eksponatów związanych z regionem (mapy, widokówki, zdjęcia, wykopaliska archeologiczne itp.). Także tutaj jest makieta starówki żarskiej, która pokazuje miasto z połowy XVIII w. Godny polecenia jest także zbiór wzornictwa żarskiej porcelany produkowanej w mieście do 1945 r. Muzeum znajduje się na ul. Ogrodowej tuż obok biblioteki miejskiej.

1. Miejskie mury obronne z XIV- XV wiek.
2. Kościół p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa.
   Zbudowany w XIII i XIV w., gotycka budowla z dobudowaną w latach 1670 – 1672 kaplicą Promnitzów.
3. Zamek Bibersteinów.
   Budowla w założeniu gotycka (z  XIII w.) otrzymała w latach 1540 – 1549 kształt renesansowy.
4. Pałac Promnitzów.
   Barokowy pałac wybudowany w latach 1714 – 1726 przez Erdmanna II Promnitza
5. Wieża wartownicza z XIV/ XV w.
   z narożnymi ciosami z rudy darniowej.
6. Wieża widokowa w Zielonym Lesie z XIX w.
   Opodal znajduje się tu najwyższe wzniesienie województwa lubuskiego 226,8 m n.p.m.
7. Ratusz z renesansowym portalem z XVII w.
8. Kościół w. Św. Piotra i Pawła z XIII w.
   Kamienno-ceglana budowla leżąca w parku miejskim, w miejscu gdzie prawdopodobnie był pierwszy gród, a później cmentarz.
9. Rynek, ławka Telemanna.
   Georg Philipp Telemann (1681-1767) . W latach 1704-1708 był kapelmistrzem na dworze Promnitzów.

Hieronim von Biberstein – Pan na Żarach

dostąpił wielu zaszczytów. Piastował godność sędziego królewskiego dla Dolnych Łużyc co umożliwiało mu rozstrzyganie sporów wśród  podwładnych. Stąd w zamku sala sądowa z freskiem sądu króla Salomona. Był też starostą księstwa głogowskiego, które nabył w 1444r. Hieronim von Biberstein  przebudował także zamek żarski  w monumentalna budowlę w stylu włoskiego renesansu. Arkadowy dziedziniec zamkowy został udekorowany specjalnym tynkiem zwanym sgraffito. Sgraffito to technika dekoracyjna polegająca na nakładaniu kolejnych, kolorowych warstw tynku i na zeskrobywaniu fragmentów  wierzchnich warstw jeszcze wtedy, kiedy one nie utwardziły się lub nie zaschły. W taki sposób powstaje dwu lub wielobarwny nieco przestrzenny wzór. W tym wypadku dwukolorowy.

Hieronim von Biberstein otaczał się luksusowymi rzeczami. Zamek żarski słynny był ze wspaniałych fresków, sztukaterii, wyposażenia i mebli. Jego właściciel nie znosił zapachów kuchni. Dlatego kuchnia zamkowa znajdująca się na parterze została przeniesiona do niewielkiego budynku znajdującego się tuż obok. Teraz zaopatrzenie dworu oraz przygotowywanie posiłków nie mieszało się z życiem dworskim oraz wypełnianiem  ważnych obowiązków starosty i sędziego co wiązało się z częstymi wizytami okolicznej szlachty. Dla odznaczenia budynku kuchni jako obiektu zintegrowanego z zamkiem, okno małego pokoiku szefowej kuchni ozdobiono zabawnym rysunkiem wykonanym techniką sgraffito, podobnie jak dziedziniec zamku.

Rysunek przedstawia rycerza- myśliwego ze zwierzątkiem co może sugerować, że często serwowano na zamku dziczyznę.

Przeniesienie kuchni z zamku do domku opodal bardzo rozzłościło szefową kuchni Bibersteinów. Potraktowała ona ten fakt jako osobisty policzek ze strony Pana na Żarach. Nawet ozdobne sgraffito wokół okna jej nie udobruchało. Jak tylko mogła starała się zemścić na swoim Panu. Raz mu potrawę przesoliła, innym razem dodała za dużo pieprzu czasami dodawała celowo do potraw odrobinę trującej cykuty.  Ta zła kobieta, której wszyscy się bali nazywana była przez dworzan Bibersteina „żarską heksą”. Za wszystkie swoje podłości, jak to zwykle bywa oskarżała swoich kucharzy. Jej potrawy szkodziły władcy i mimo kilku żon nie doczekał się biedak męskiego potomka.  Dwa lata po jego śmierci, po ponad 200 latach panowania skończyła się w Żarach era Bibersteinów. Wkrótce też wygnano z zamku żarską heksę. Ponoć widziano ją jeszcze kilka razy w jednej z pieczar w Żarskim Lesie tam, gdzie rycerz Kuno miał swój gród. Niekiedy pojawiała się jej postać na wieży ratuszowej albo w kłębach dymu w oknie pokoju, otoczonym sgraffito zamkowej kuchni.

Nawet obecnie po przeniesieniu sgraffito z zamkowej kuchni na ścianę żarskiego ratusza, w iluzorycznym oknie można czasami dostrzec wiedźmę w oparach dymu.

Fabryka Porcelany w Żarach

Fabryka Porcelany w Żarach została założona przez Gustava Otrembę w 1888 roku, w budynkach po byłej fabryce gwoździ, otrzymała nazwę „Gustav Otremba Porzellanfabrik Sorau N.L.”. Siedziba jej mieściła się na nie istniejącej obecnie ulicy Am Schiesshaus 6. W 1889 roku do spółki z Gustavem Otrembą przystępuje Franz Böhme inżynier i oficer Landwehry w stopniu kapitana. Po czterech latach od założenia fabryki Gustav Otremba postanawia iść własną drogą. 3 czerwca 1892 roku odsprzedaje fabrykę swojemu wspólnikowi Franzowi Böhme.

W styczniu 1900 roku 45 fabryk, w tym Fabryka Porcelany w Żarach, przystąpiło do Zjednoczenia Niemieckich Fabryk Porcelany. Dokładna nazwa Zjednoczenia brzmiała „Vereinigung deutscher Porzellanfabriken zur Hebung der Porzellanindustrie, G.m.b.H.”. Fabryka porcelany w Żarach dostosowując się do polityki Zjednoczenia Niemieckich Fabryk Porcelany z dniem 1 października 1901 roku przekształciła się w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością – z o.o. (G.m.b.H.), i od tej pory nosiła nazwę „Porzellanfabrik Sorau G.m.b.H“. Nowym właścicielem fabryki zostaje syn Franza Böhme Fritz. Wybuch pierwszej wojny światowej spowodował trudności w funkcjonowaniu całego przemysłu ceramicznego w Europie. Pobór do wojska wykwalifikowanych pracowników, utrata rynków zbytu w koloniach i wstrzymanie eksportu do Ameryki Północnej i Europy, zubożenie społeczeństwa, zastój w handlu oraz zmniejszenie zainteresowania wyrobami porcelanowymi zmusił cały przemysł ceramiczny, a w tym Fabrykę Porcelany w Żarach do zmian i znalezienia nowych funduszy na rozwój i produkcję. W marcu 1918 roku Franz i Fritz Böhme odsprzedają fabrykę nowemu wspólnikowi. Jedynym właścicielem zostaje kupiec Gotthard Curtius.

Na początku grudnia 1918 roku nastąpiło przejęcie Fabryki Porcelany w Żarach przez koncern Christian & Ernst Carstens. Fabryka przyjmuje nazwę “C.& E. Carstens Porzellanfabrik Sorau N.L”. Nowym właścicielem zostaje kupiec i współwłaściciel koncernu Ernst August Carstens (1872  1923) z Elmshorn, jeden z udziałowców koncernu posiadającego około 14 fabryk i manufaktur ceramicznych w tym fabryki porcelany w Reichenbach, w Blankenhain oraz w Zeven. Właściciel Ernst Carstens zmarł nagle 2 października 1923 roku.

Po śmierci Ernsta Carstensa fabrykę przejmują spadkobiercy: żona Ernsta Carstensa Anna, Christine Carstens z domu Hinrichs (1879-1968), która otrzymuje 50% spadku oraz jego dwaj synowie – starszy syn Walter i młodszy syn Ernst, którzy otrzymują po 25 % spadku. Fabryka nosi nazwę “C. & E. Carstens Porzellanfabrik Sorau N.L. Inhaber Ernst Carstens Erben”. Od początku przejęcia przez koncern fabryka w Żarach przynosiła lepsze rezultaty finansowe od swojej siostrzanej fabryki w Blankenhain.

Dzięki eksportowi fabryka w Żarach wzmocniła swoją pozycję na rynku europejskim i w USA. Fabryki porcelany w Blankenhain, Reichenbach i Sorau oraz fabryka fajansu w Elmshorn utworzyły jedną grupę. Dla wymienionych fabryk Centralną Fabryką stała się C. & E. Carstens Elmshorner Steingutfabrik (fabryka fajansu) z siedzibą w Elmshorn – Schleswig-Holstein, czyli w mieście rodzinnym Carstensów. W 1924 roku liczba pracowników Fabryki w Żarach wzrasta do 300, w 1925 do 360, a w 1930 roku mimo światowego kryzysu do 400 osób.

W latach trzydziestych Fabryka osiąga szczyt swojej produkcji. Posiada własną malarni porcelany, w której zdobiono wyroby. W czasie drugiej wojny światowej Fabryka znalazła się na liście fabryk zbrojeniowych, tym samym zaczęła podlegać pod specjalne przepisy przemysłu zbrojeniowego. Oprócz standardowej produkcji porcelany stołowej, fabryka zaczęła produkować izolatory porcelanowe i inne drobne elementy z porcelany, które były wykorzystywane w przemyśle zbrojeniowym. W latach czterdziestych fabryka produkowała swoje sprawdzone wzory i malatury, jednak projektanci cały czas pracowali i tworzyli nowe projekty, aby zaspokoić starych i zdobyć nowych klientów. Jednak wojna wycisnęła
piętno na żarskiej porcelanie, gdyż Fabryka w Żarach bardzo szybko zaprzestała używania złota do zdobienia swoich wyrobów, bo już na początku 1940 roku.

Zmiany te były związane z zakazem wykorzystywania w czasie wojny złota do zdobienia wyrobów porcelanowych. Zakaz dotyczył całego przemysłu ceramicznego w Niemczech. W 1943 roku Fabryka w Żarach przekształca się w spółkę komandytową “Kommandit Gesellschaft –  K.G.).

W tak zwany „czarny wtorek” 11 kwietnia 1944 roku o godzinie 11.30 amerykańska 8 flota powietrzna (108 bombowców) dokonała nalotu na miasto z powodu fabryki produkującej samoloty myśliwskie Focke Wulf. W nalocie dywanowym, który dotknął miasto Żary Fabryka Porcelany nie ucierpiała, co pozwoliło na dalszą produkcję. Dopiero w 1945 roku w lutym po ciężkich walkach w Żarach Fabryka Porcelany przestaje istnieć. W okresie 1945 – 1948 Koncern Carstens utracił wszystkie trzy fabryki porcelany, które były w jego posiadaniu. Zniszczona fabryka w Żarach znajdowała się na polskim terytorium, a fabryki w Blankenhain i Reichenbach w 1948 roku zostały znacjonalizowane przez rząd Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Część pracowników fabryki porcelany z Żar przeniosła się po drugiej wojnie światowej do fabryk porcelany w Blankenhain Reichenbach, gdzie znalazła zatrudnienie w znacjonalizowanych fabrykach. I taki był koniec prawie 60-letniej historii Fabryki Porcelany w Żarach. Po wojnie Fabryka nie została odbudowana, a w ocalałych budynkach biur i sal wystawowych utworzono zawodową szkołę budowlaną, a obecnie mieści się w nich Zespół Szkół Rolniczych.

W ciągu swojego prawie sześćdziesięcioletniego istnienia Fabryka Porcelany w Żarach wyprodukowała ponad 26000 różnego rodzaju wzorów i dekoracji. Fabryka porcelany w Żarach, produkowała w latach trzydziestych setki form i dekoracji, które zostały wykorzystane przez manufaktury i fabryki porcelany w latach pięćdziesiątych zeszłego stulecia. Formy te cieszyły się ogromną popularnością i uchodziły za bardzo nowoczesne. Jednak nikt nie kojarzył ich ze zniszczoną fabryką porcelany w Żarach.

Irena Gatys, Roman Gatys